Hâlisiyye Şubesinin Kurucusu Şeyh Abdurrahman Halis Et-Tâlebânî Kimdir
Abdurrahman Hâlis İbn eş-Şeyh Ahmed Bin eş-Şeyh Molla Mahmud ez-Zengenî. Kadiriyye’nin Hâlisiyye şubesinin kurucusu olup, Şeyh Ahmed et-Talebanî’nin oğludur. Kerkük’ün Tâlebân köyünden ve Kürtlerin Zengene aşiretindendir. 1212/1797 tarihinde Tâlebân köyünde doğmuştur. Kuvvetli bir medrese eğitimi almıştır. Kürtçe ve Arapça’nın yanısıra Farsça ve Türkçe’yi de çok iyi öğrenmiştir. Kadirî şeyhlik icâzetini pederinden almıştır. Pederi Şeyh Ahmed Efendi de icâzetini ceddi Şeyh Mahmud’dan almış, o ise Şeyh Ahmed el-Hindî el-Lahorî’nin halifesidir. Bu şekilde silsile Şeyh Abdülkadir-i Geylânî’ye vasıl olur. Her dört lisanda dîvânı vardır. Mesnevî’nin ilk 18 beytine Farsça manzum bir şerh yazmıştır ki, matbudur. (Kitâbu’l-Ma’ârif Fi şerhi Mesnevi-yi Şerîf, Rızâ Efendi Basmahanesi, 1284. Bağdat). Türkçe ve Farsça gazelleri ile şöhret bulmuştur. Bu gazellerin bir bölümü aynı kitabın ikinci kısmı olarak basılmıştır. Şiirlerinde Hâlis mahlasını kullanmışlardır.
Abdurrahman Hâlis’in Türkçe bir muhammesi şu şekildedir:
مخمّس من كلام خالص
عجبا دهره صالان شورقیامت بومیدر
عالمه شعله ویرن عارض وقامت بومیدر
مست ایدوب جاذب أرباب كرامت بومیدر
عجبا گوڭلمی صید ایلین آفت بومیدر
بنی مجروح و ثریشان ایدن آفت بومیدر
Acabâ dehre salan şûr-ı kıyâmet bu mudur
Âleme şu’le veren ârız u kâmet bu mudur
Mest edüb câzib-i erbâb-ı kerâmet bu mudur
Acabâ gönlümü sayd eyleyen âfet bu mudur
Beni mecrûh u perîşan eyleyen âfet bu mudur
(Şeyh Abdurrahman Hâlis Et-Tâlebânî, 1284:57)
Abdülkadir-i Geylânî’nin menâkıbı olan Behcetu’l-Esrar kitabını Türkçe’ye tercüme etmiştir. 1275/1859 tarihinde vefat etmiş olup, Kerkük’teki hankâhında medfundur. Birçok halifesi olup oğulları, Şeyh Ali, Şeyh Abdülkadir ve Şeyh Rıza Talebânî ve Abdulvâhid Tâlebânî’dir.[4] Anadolu’daki en önemli halifelerinden biri Urfalı Seyyid Hacı Osman Dede Efendi’dir. Diğer bir halifesi de Urfalı Şeyh Abdülkâdir Sıddîkî Efendidir ki, Urfa Meb’usu Şeyh Mustafa Safvet Efendi’nin kayınpederidir.[5] 1315/1897 tarihinde 91 yaşında vefat etmiştir. Şeyh Abdurrahman Hâlis et-Talebânî’nin Oğullarından Şeyh Ebu’l-Muhsin Ali et-Talebânî pederinin makamına postnişîn olmuştur. Kuvvetli bir medrese eğitimine sahipti. Fıkhi konuda basılmamış bir hayli eseri vardır. 1330 tarihinde vefat etmiş olup, Kerkük’te babasının yanına defnedilmiştir. Onun da bir çok halifesi olmuştur. Urfa mebusu Şeyh Mustafa Safvet (Yetkin) (Vefatı:1950) bu zâtın hulefasındandır.[6] Bunun yanısıra Harputlu Hacı Muharrem Hilmî Efendi (Vefatı:1384/1964) , Besnili Halîl Baba ile Malatyalı Mustafa Hayrî Baba (Vefatı: İstanbul 1979)[7] bu silsileye bağlıdır. Üçüncü oğlu Şeyh Rıza Efendi (tevellüdü: 1253) ise babası gibi güçlü bir şairdi. Aynı zamanda kuvvetli bir medrese tahsiline sahipti. Kürtçe, Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerini içeren divânı 1946 yılında yeğeni Ali et-Talebânî tarafından Bağdat’ta basılmıştır. Bu divân’da Sultan Abdülazîz Sultan ve II. Abdülhamid Han ile ilgili medhiyeler bulunduğu gibi, dönemin Sadrazam vs.diğer devlet ricaline ilişkin medhiye ve hicviyeleri vardır. Hicivlerinde bazen ağır ifadeler göze çarpmaktadır. Şeyh Rıza’nın Sultan Abdülazîz’e Farsça medhiyesi şu şekildedir:
درمدح سلطان عبدالعزیزخان
كردم بكارنامۀ شاهان بسی نگاه
برهمزدم جریدۀ این كهنه كارگاه
ارحال خسروان زمان جستم آگهی
آنان كه بوده اند خداوند دست گاه
ساسانیان بحكمت و سامانیان بملك
عبّاسیان بدولت , سلجوقیان بجاه
هرچند خواستم كه بیایم نه نیافتم
شاهی بفرودولت (عبدالعزیزشاه)
چشم وسپهرودیدۀ دوران ندیده است
شاهنشه بدین حشم ولشكروسپاه
این تخت این أساس واین گنج واین گهر
وین تاج وتخت واین علم وچتروبارگاه
این لشكرنظام كه كركرده گوش چرخ
أزنالۀ نفیربهرشام وصبحگاه
خرشید سایه گستروجمشید تاجور
داراي بنده پروروسلطان دین پناه
فخردول ملاذ ملل مایۀ أمل
ظل خدا امام هدا سایۀ الاء
میگفتم أزستایش اوشمّۀ ولی
یاراي هركسی نبود مدح پادشاه
كي دارد احتیاج بتعریف چون منی
بسط جلال شه كه زماهیست تا بماه
خواهم یكی مساعده ازطبع تادهم
داد سخن بمدحت ودستورپادشاه
صدری كه گرتلافی وافی نمیشود
دولت خراب گشتی وملّت شدی پناه
محمود ندیم پاشا صدری كه بردرش
كرداست چرخ قامت تعظیمرا دوتا
یك یك بدست بازود رأیي رزین بیست
هررخنه كه یافته بنیاد ملك راه
دم دركش اي (رضا) كه ندارند نسبتی
دریاؤقطره ذروخرشیدوكوه گاه
(Şeyh Rızâ-yı Tâlebânî, Divân, 1946:161-162)
Sultan II. Abdülhamîd’e ise iki Türkçe medhiyesi mevcuttur:
I.
Sultân Abdülhamîd
Serîr-i saltanat-ı meliku’l-Yümn-i Âl-i Osmandır
Hilâfet-i hânedan-perverde-i Abdülhamîd Hândır
Vekîl-i Fahr-i Âlem zübde-i zürriyet-i Âdem
Emîru’l-Mü’minîn Zıll-ı Hudâ mahbûb-ı Yezdândır
Bilinmez hey’et-i şâhânesi aks-i tecellâdan
Melikdir yâ melik-i şâh-ı cihân yâ mâh-ı tâbândır
Hired-i meydân âciz akl-ı küll-i kâsır
Reh-i endîşe bağlı kuvve-i idrâke hayrandır
Elde kâse-i şems u kamer dergâhına karşı
Bükülmüş sânki gerdûn bir gedâ-yı kâse-gerdândır
Basıp nâf-ı zemîne ‘Arşa çıkmış taht-ı iclâli
Değil bâd üzre devrân eyleyen taht-ı Süleymandır
Bulunmaz gülşen-i ‘asrında gamdan dîde-i giryân
Nesîm-i re’fetinden gül gibi bülbül de handândır
O günden kim işitmiş sıyt-ı ‘adlin çarh-ı dûn-perver
Benimle etdiği cevr u cefâlardan peşimândır
Yaka kurtarmak ister pençe-i kanûn-ı ‘adlinden
Anınçun gâh yer altında gâh ebr içre pünhândır
Yine çıkmaz o şâhın uhde-i medh u senâsından
Rızâ ger fi’l-Misl fenn-i suhendânîde Hassândır
Hemîşe tâ kamer revnak-fezây-ı târem-ı hadrâ
Hemîşe tâ Zühal ârâyiş-i eyvân-ı keyvândır
İlâhî berkarâr olsun âfiyet üzre
Vücud-ı pâdişâh-ı ‘asrımız kim cûd u ihsândır
(Şeyh Rızâ Talebânî, Dîvân, 1946:210-211)
II.
قل هوالله أحد Hırz-ı mâh-ı efserin
Mest-i sahbâ-yı الم نشرح dil-i dânişverin
Müsteşârın ‘akl-ı evvel hemdemin روح الأمین
Destgîrin feyz-i akdes İsm-i A’zam yâverin
Tâc u tahtın tâ ebed mahfûz الله الصمد
Ayetu’l-Kursî meded انّا فتحنا rehberin
Rîzesinin âsitânın durretu’t-Tâci’l-Mulûk
Kurratu’l-‘Ayn-ı salâtîn hâk-ı pây-ı enverin
Bir cihân küffara karşı gamze-i hûbân gibi
Saf çeküb âmâde-i hicâ-ı(?) sipâh-ı safderin
Tâc u taht-ı devlet-i Yunan dil-i âşık gibi
Sîne-çâk nahun sümm-i semend-i askerin
Cevher-i ferdin vücudu yok diye câhil değil
Nass-ı kâtı’dır bu dâva üzre nuk-i hancerin
‘Arşa asma korkarım ‘Arşı da etsün rahnedâr
Cevher-i ferdikyan tîğ-i Süreyya cevherin
Hüdhüd şâhid Sebe’ u sâye-i bâl-ı hüma
Yadem bâd-ı sabâdır rahş-ı âhu-peykerin
Cânişîn-i Fahr-ı âlemsin ‘aceb mi olsalar
Hayy-ı kâimle hesâbı bir gelür Abdülhamîd
Cem kulun Key bende Hakân köle Kisra çâkerin
Çok devam etsün gerek zât-ı adâlet-güsterin
Merhamet-kâra Süleyman-haşmeta Şâhinşeha
Ey Rızâ leb-teşne-i ihsân-ı âlem-perverin
Şefkat-ı millet-nevâzın sorsa kimdir bu Rızâ
Tâlebânî Abdurrahman-zâde muri-yi ahkarın
Mihr-i mâh oldukça rûz u şeb tâbân ola
Evc-i burc-ı saltanatında âfitâbî manzarın
(Şeyh Rızâ Talebânî, Dîvân, 1946:225-226)
Şeyh Rıza Efendi çok kere İstanbul ve Kahire’de bulunmuştur. Bu ziyaretleri sırasında, Yıldız sarayında da misafir edilmiş, Sultan II. Abdülhamid Han’ın iltifatını görmüştür. Hatta Sultan’ın emriyle hazineden kendisine maaş da bağlatılmıştır. Son senelerinde Bağdat’ta ikamet etmiş olup, babasının orada Muradiye Camii bitişiğinde kurduğu tekkede postnişîn olmuştur. 1327/1909 tarihinde orada dizanteri hastalığından vefat ederek Şeyh Abdülkadir-i Geylânî’nin camii bitişiğindeki hazirede defnedilmiştir. Bu sülaleden Kerkük’teki Kadirî-Halisî hankâhının son postnişîni 1992’de vefat eden Şeyh Hüsamuddin el-Hâlisî et-Tâlebânî idi. Şeyh Hüsamuddin et-Tâlebânî’nin oğlu ise Irak Kürdistan Yurtseverler Birliği başkanı ve şimdiki Irak cumhurbaşkanı ünlü Celâl et-Tâlebânî’dir. Yine bu aileye mensup Mükerrem et-Tâlebânî 1970’li yıllarda Irak hükümetinde bakanlık yapmış olup, Irak Komünist Partisi’nin ileri gelenlerindendi. Mükerrem et-Tâlebânî 90’lı yıllarda ise, Şeyh Osman Abdülaziz’in (Vefatı: 2000) önderliğindeki Irak Kürdistan İslâmî Hareketi’ne katılmıştır.
(Abdülkerim el-Müderris, 1403/1983:206, 271-72, 398-400; Şeyh Rıza Tâlebânî, Divân, 1946; Haydarîzâde, İbrahim –Şeyhülislâm-, 1327:4-5; Hüseyin Vassaf, Sefîne, 2006:1/142, 3/466-467; Tavakkoli, 2000:192; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, 1342:30; Sadık Vicdânî, 1995:135-143; Bruinessen, 1992:221-222; 1995:17-47; 2000:13-36; Marufoğlu,1998:169; Hacı Muharrem Hilmî Efendi, 1976: 49-50).
Bibliography
Abdülkerîm Muhammed El-Müderris, 1403/1983. ‘Ulemâuna Fi Hidmeti’l-‘İlmi Ve’d-Dîn, Dâru’l-Hurriyye, Bağdat
Abdülkerîm Muhammed El-Müderris, 1979-1983. Yâdé Merdân (Tezkâru’r-Ricâl-Remembering The Great Men) , Cilt. 1-2, Mecma’u’l-İlmiyyi’l-Kurdî, Bağdat (2005 yılı Ağustos ayında 104 yaşında vefat eden Şeyh Molla Abdülkerim El-Müderris’in iki büyük ciltlik Sorani kürtçesiyle olan bu eseri Mevlana Halid-i Bağdadi ve Nakşibendi-Halidilik üzerine akademik düzeyde dahi bugüne kadar yapılmış en mükemmel çalışmadır. Böyle bir eserin Türkçe’ye kazandırılması şarttır.)
Albayrak, Sadık, 1996. Son Devir Osmanlı Uleması, Cilt. 1-5. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul
Albayrak, Sadık, 1998. Son Devrin İslâm Akademisi/ Dâru’l-Hikmeti’l-İslâmiye, İz Yayıncılık, İstanbul
Bruinessen, Martin van,1992. Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan, Zed Books Ltd. London
Bruinessen, Martin van, 1995. Kürdistan Üzerine Yazılar, Çev. İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul
Bruinessen, Martin van, 2000. Mullas, Sufis And Heretics: The Role Of Religion In Kurdish Society, Collected Articles, The Isıs Press, Istanbul
Bursalı Mehmed Tahir Efendi, 1342. Osmanlı Müellifleri, 3 Cilt, Maarif Vekâleti Neşriyatı, Matba’a-i ‘Amire, İstanbul
Hacı Muharrem Hilmî Efendi, 1976. Kâdirî Yolu sâliklerinin Zikir Makamları, Notlarla Neşreden: Süleyman Ateş, Pars Matbaası, Ankara
Haydarîzâde, İbrahim Efendi (Şeyhülislâm),1327/1329. Terâcim-i Ahvâl-i Sufiyye, Tasavvuf Mecmuası İçinde, No: 4-5
Hüseyin Vassaf, 2006. Sefîne-i Evliyâ, Cilt.1-5. Haz. Prof. Dr. Mehmet Akkuş- Prof. Dr. Ali Yılmaz, Kitabevi, İstanbul
Marufoğlu, Dr. Sinan, 1998. Osmanlı Döneminde Kuzey Irak, Eren Yayıncılık, İstanbul
Sâdık Vicdânî, 1995. Tarikatler Ve Silsileleri (Tomâr-ı Turûk-ı ‘Aliyye), Yay. Haz. İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi, İstanbul
Şeyh Abdurrahman Halis Et-Tâlebanî, 1284. Kitâbu’l-Ma’ârif Fi Şerhi Mesnevî-yi Şerîf Ve Min Kelâmi Eş-Şeyh Abdurrahman (Farsça-Türkçe Gazeller), Rıza Efendi Basmahânesi, Bağdat
Şeyh Rıza Tâlebânî, 1946. Dîvân-ı Şeyh Rıza-yı Talebânî, Kürdçe, Farsça, Türkçe; Neşreden: Ali Et-Talebânî, Çaphâne-i Ma’ârif, Bağdât
Tavakkoli, Mohammad Raouf, 2000. The History Of Mysticism In Kurdistan (Tarîh-i Tasavvuf Der Kurdistan), İntişarât-ı Tevekkuli, Tahran-İran
